Awtistiaeth

 Mae Niwroamrywiaeth a Niwrowahaniaeth yn dermau sy'n aml yn cael eu defnyddio'n gyfnewidiol, er bod ganddynt ystyron gwahanol. Mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn cyfeirio at 'Niwroamrywiaeth' fel yr amrywiaeth naturiol yn yr ymennydd dynol. Ac mae 'Niwrowahaniaeth' yn cael ei gyfeirio ato fel y term ar gyfer pan fydd ymennydd rhywun yn prosesu, dysgu, a'n / neu'n ymddwyn yn wahanol i'r hyn sy'n cael ei ystyried yn "nodweddiadol".  

 Mae rhai cyflyrau niwrowahanol yn cynnwys:  

• Dyslecsia
• Dyspracsia (a elwir hefyd yn Anhwylder Cydlynu Datblygiadol, neu DCD)
• Dyscalcwlia​
• Anhwylder Gorfywiogrwydd a Diffyg Canolbwyntio (ADHD)
• Anhwylder Sbectrwm Awtistiaeth (ASC).

Mae'r cyflyrau hyn yn aml iawn yn cyd-ddigwydd, ac mae llawer o symptomau yn gorgyffwrdd, fel y dangosir yn y diagram ar y dde.

Gall grwpiau niwrowahanol  gael eu cynrychioli'n uwch mewn Proffesiynau Iechyd a Gofal Cymdeithasol na'r boblogaeth gyffredinol.

Darllenwch ragor trwy glicio yma.

Bydd yr Asesiad o Anghenion y Boblogaeth yn canolbwyntio ar Awtistiaeth, ADHD a Tourettes, mae hyn i gyd-fynd â'r Côd Ymarfer diwygiedig ar gyfer Niwrowahaniaeth.

Darllenwch ragor trwy glicio yma.

Awtistiaeth

Mae'r Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol yn disgrifio awtistiaeth fel anabledd a niwrowahaniaeth gydol oes sy'n dylanwadu ar y ffordd y mae pobl ag awtistiaeth yn rhyngweithio ac yn profi'r byd. Mae unigolion â diagnostig o awtistiaeth yn rhannu gwahaniaethau nodweddiadol i bobl nad ydynt yn awtistig yn y ffordd y maent yn meddwl, yn teimlo ac yn cyfathrebu.

Gallwch gael rhagor o wybodaeth am yr hyn y mae awtistiaeth yn ei olygu drwy ddefnyddio'r ddolen hon. 

Mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal (2020) yn nodi bod awtistiaeth yn bresennol mewn 1.1% o unigolion yn y DU.

Rhwng 1998 a 2018 bu cynnydd dramatig o 787% yn nifer yr achosion o ddiagnosio awtistiaeth yn y DU, gydag oedolion yn profi'r cynnydd mwyaf arwyddocaol ar draws pob grŵp oedran (Russell et al.,2021).

Ar ôl cyflwyno'r Ddeddf Awtistiaeth (2009) a'r Strategaeth Awtistiaeth gyntaf yn 2010 yn Lloegr, mae'n debyg bod mwy o ymwybyddiaeth a gwell gwasanaethau diagnostig yn cyfrif am y cynnydd hwn (Cymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth, 2020).

Mae cynnydd o 12 gwaith wedi bod yn nifer y plant sy'n aros dros flwyddyn am asesiad awtistiaeth yn ardal bwrdd iechyd Hywel Dda - o 194 o blant yn 2019 i 2,391 yn 2024. Mae Hywel Dda hefyd wedi gweld cynnydd o fwy na 400% yn nifer yr atgyfeiriadau awtistiaeth a dderbyniwyd - 614 yn 2019 o'i gymharu â 3,326 yn 2024.

Ystadegau Bwrdd Iechyd Hywel Dda:

2022: 2593

2023: 3158

2024: 4030

Arhosiad hiraf mewn dyddiau: 1705

Mae amcangyfrifon cyfredol yn awgrymu bod gan tua 1 ym mhob 100 o bobl yn y DU ddiagnosis o awtistiaeth, neu tua 700,000 o unigolion.

Fodd bynnag, mae ymchwil ddiweddar gan Brifysgol Caerdydd yn awgrymu'n gryf bod y gwir nifer yn llawer uwch, fel mae cynnydd sylweddol yn y cyfraddau sy'n cael diagnosis ymhlith grwpiau nas nodwyd yn ddigonol yn y gorffennol yn ei ddangos.

Yn benodol:

• Roedd cynnydd sylweddol o 150% yn y cyfraddau diagnosis rhwng 2008 a 2016.
• Mae tuedd gynyddol o ddiagnosis ymhlith oedolion dros 35 oed.
• Cynyddodd diagnosis ymhlith menywod wyth gwaith rhwng 2000 a 2016.

Mae'r canfyddiadau hyn yn awgrymu, er mai'r gyfradd swyddogol bresennol yw 1 mewn 100, fod y ffigur hwn yn tanamcangyfrif yn sylweddol gyfanswm y boblogaeth awtistig gan fod cynifer dal heb eu clustnodi gan systemau gofal iechyd.

Darllenwch fwy am yr astudiaeth drwy glicio yma.

Ar hyn o bryd nid oes polisi amser aros na tharged i oedolion. Roedd y rhai a oedd yn ceisio diagnosis awtistiaeth trwy'r Gwasanaethau Awtistiaeth Integredig (IAS) yn chwarter olaf 2022-23 yn wynebu amser aros cyfartalog cenedlaethol o 95.1 wythnos.

Anhwylder Gorfywiogrwydd a Diffyg Canolbwyntio (ADHD)

Mae'r GIG yn cyfeirio at ADHD (Anhwylder Gorfywiogrwydd a Diffyg Canolbwyntio) fel cyflwr lle mae'r ymennydd yn gweithio'n wahanol i'r rhan fwyaf o bobl, gall unigolion ag ADHD gael anawsterau canolbwyntio ac eistedd yn llonydd.

Gallwch gael rhagor o wybodaeth am yr hyn mae ADHD yn ei olygu i blant a phobl ifanc drwy glicio yma.

Gallwch gael rhagor o wybodaeth am yr hyn mae ADHD yn ei olygu i oedolion drwy glicio yma. 

O 2025 ymlaen, mae Llywodraeth Cymru yn edrych ar wasanaethau cymorth ar gyfer ADHD a Syndrom Tourette i bob oedran ac yn datblygu manylebau ar gyfer dull cenedlaethol o ddiwygio gwasanaethau.

Ym mis Mawrth 2023, roedd gan Fwrdd Iechyd Hywel Dda 2,028 o oedolion yn aros am asesiad ADHD, gydag amser aros cyfartalog o 58 wythnos. Yr amser aros hiraf ar gyfer asesiad ADHD oedolion yw 443 wythnos.  

Ym mis Mawrth 2023, roedd 387 o blant yn aros am asesiad ADHD, gostyngiad o 433 y flwyddyn flaenorol. Yr amser aros hiraf ar gyfer asesiad ADHD plant a phobl ifanc yw tri chant a phedwar deg saith (347) wythnos.  

Bu cynnydd cenedlaethol mewn aros am asesiadau niwroddatblygiadol, gyda chynnydd mewn plant o dan 17 oed yng Nghymru yn aros mwy na blwyddyn am asesiadau ADHD.

Syndrom Tourette

Cyflwr niwrolegol yw Syndrom Tourette (TS), fel y'i diffinnir gan Tourettes Action UK. Prif nodwedd y cyflwr yw ticiau - synau a symudiadau anwirfoddol na ellir eu rheoli. Mae'n aml yn cyd-fynd â chyflyrau a nodweddion eraill sy'n cyd-ddigwydd, gan ei wneud yn gyflwr cymhleth.

Mae gan tua 60% o bobl sy'n byw gyda tourettes, ADHD hefyd. Mae symptomau nodweddiadol yn cynnwys blincio llygaid, tynnu wynebau a chrychu trwyn, powtio'r wefus uchaf a nodio pen. Gall y rhai sy'n byw gyda tourettes hefyd ddioddef o anhunedd, hunan-niweidio ac Anhwylder Obsesiynol Cymhellol (OCD) o ganlyniad i'w Tourettes.

Dilynodd astudiaeth fawr yn 2014 dros 6000 o famau beichiog a'u plant dros amser. Canfuwyd mai'r ffactorau risg cryfaf oedd magu pwysau annigonol yn ystod beichiogrwydd, defnyddio canabis ac alcohol a ph'un a oedd y plentyn yn gyntaf-anedig.

Darllenwch yr astudiaeth drwy glicio yma.

Y Rhaglen Gwella Gwasanaethau Niwrowahaniaeth (NDIP)

Nod Llywodraeth Cymru yw cefnogi'r gwaith o ddatblygu'r rhaglen gwella gwasanaethau niwrowahaniaeth, a gyhoeddwyd gyntaf yn 2022, sydd bellach wedi'i hymestyn tan fis Mawrth 2027. Mae hyn wedi'i anelu at drawsnewid gwasanaethau a gwella cefnogaeth i unigolion niwrowahanol o bob oedran, yn ogystal â'u teuluoedd a'u gofalwyr.

Bwrdd Gwella Gwasanaethau Niwrowahaniaeth

Yng Ngorllewin Cymru, mae grŵp strategol rhanbarthol o'r holl bartneriaid allweddol yn cyfarfod i oruchwylio'r gwaith o weithredu gwasanaethau ar gyfer unigolion niwrowahanol, gan gynnwys y Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig (IAS). Mae'r grŵp strategol hwn yn cael ei gadeirio gan y Cyfarwyddwr Cynorthwyol ar gyfer Iechyd Meddwl ac Anableddau Dysgu ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda sydd â'r cyfrifoldeb dros wasanaethau niwrowahaniaeth. Mae'r bwrdd yn goruchwylio'r gwaith o ail-ddylunio gwasanaethau Niwroddatblygiadol i Blant yn unol â'r rhaglen gwella Niwrowahaniaeth.

Ym mhob awdurdod lleol mae 'Arweinydd Awtistiaeth', sef person cyswllt enwebedig sy'n gyfrifol am oruchwylio a chydlynu'r gweithgarwch yn ei ardal. Mae hyn yn cynnwys cydlynu grwpiau llywio a rhanddeiliaid lleol (gyda phobl awtistig a'u teuluoedd) yn ogystal â hyfforddiant a chodi ymwybyddiaeth ymhlith staff.

Isod ceir proses adrodd Gorllewin Cymru o ran gweithredu'r rhaglen gwella niwrowahaniaeth: 

Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig (IAS)

Sefydlwyd Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig Gorllewin Cymru (WWIAS) yn 2019 ac mae'n wasanaeth ar y cyd a ddarperir gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol Gorllewin Cymru.

Mae'n cynnig asesiad diagnostig i oedolion ag anabledd dysgu ysgafn neu heb anabledd dysgu ysgafn ac nad ydynt yn bodloni'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer gwasanaethau statudol fel gwasanaethau iechyd meddwl ac anabledd dysgu. Mae'r gwasanaeth yn cynnig cymorth i bobl awtistig, eu teuluoedd, gan gynnwys gofalwyr di-dâl a chyngor i weithwyr proffesiynol.  

Côd Ymarfer Statudol Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig

Daeth y côd ymarfer statudol ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth i rym ar 1 Medi 2021. Fodd bynnag, dangosodd adborth yn ystod yr ymgynghoriad ar gyfer y côd fod angen ehangu'r côd i gynnwys cyflyrau niwroddatblygiadol eraill sy'n aml yn cyd-ddigwydd ag awtistiaeth. Mae côd ymarfer wedi'i ddiweddaru i'w gwblhau erbyn mis Mawrth 2026.

Er mwyn sicrhau bod buddsoddiadau Llywodraeth Cymru yn gwneud gwahaniaeth, mae Llywodraeth Cymru yn datblygu mesurau canlyniadau newydd, a fydd yn canolbwyntio ar wasanaethau plant i ddechrau. Bydd y data hwn yn darparu golwg gynhwysfawr ar welliannau a chanlyniadau gwasanaeth, gan gynnwys profiadau defnyddwyr, i nodi meysydd ar gyfer canolbwyntio arnynt yn y dyfodol.

Arbenigwyr Syndrom Tourette

Ers 2021, nid oes arbenigwyr plant â Tourettes ar gael yng Nghymru, a dim ond un arbenigwr oedolion â Tourettes rhan amser sydd yng Nghymru.

Ym mis Mawrth 2016, yn rhan o'r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig ar ei newydd wedd, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y byddai'n ariannu Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig (IAS) cenedlaethol newydd a gellir cael gwybodaeth yma: https://autismwales.org/cy/gwasanaeth-awtistiaeth-integredig/

Datblygwyd y gwasanaeth ledled Cymru ar ôl ymgynghori â phobl awtistig, gofalwyr a gweithwyr proffesiynol a oedd wedi tynnu sylw at y diffyg cymorth sydd ar gael i bobl awtistig nad oeddent yn bodloni'r meini prawf ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl ac anableddau dysgu.

Sefydlwyd Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig Gorllewin Cymru (WWIAS) yn 2019 ac mae'n wasanaeth ar y cyd a ddarperir gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol Gorllewin Cymru.

Mae'n cynnig asesiad diagnostig ar gyfer oedolion nad oes ganddynt broblem iechyd meddwl neu anabledd dysgu sylweddol ac ystod o gymorth i bobl awtistig, eu teuluoedd, gan gynnwys gofalwyr di-dâl a chyngor i weithwyr proffesiynol. Gellir cael rhagor o wybodaeth yma: https://fis.carmarthenshire.gov.wales/child-disability-autism/autism/?lang=cy

Awtistiaeth

Ar hyn o bryd nid oes cynnig cymorth cyson i oedolion â chyflyrau niwroddatblygiadol heblaw awtistiaeth. Un o'r camau gweithredu allweddol a awgrymwyd yn adolygiad Llywodraeth Cymru o wasanaethau niwroddatblygiadol oedd datblygu cynnig cymorth cenedlaethol i oedolion a phlant. Argymhellodd y dylai'r cynnig hwn nodi pa fathau o gymorth sydd angen asesiad diagnostig cyn y gellir eu cyrchu.

Darllenwch fwy am gynllun Llywodraeth Cymru drwy glicio yma.

Cafodd pandemig COVID-19 effaith seicolegol ac emosiynol ar bobl awtistig, llawer mwy nag ar y boblogaeth gyffredinol. Canfu arolwg ledled y DU yng nghanol 2020 gan y Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth:

• Roedd 9 o bob 10 o bobl awtistig yn poeni am eu hiechyd meddwl yn ystod y cyfyngiadau symud; dywedodd 85% fod eu lefelau gorbryder wedi gwaethygu
• Roedd pobl awtistig 7 gwaith yn fwy tebygol o ddioddef unigrwydd cronig na'r boblogaeth gyffredinol*; a 6 gwaith yn fwy tebygol o gael boddhad isel â bywyd** (cymariaethau gan ddefnyddio data SYG)
• Roedd yn rhaid i 1 o bob 5 aelod o'r teulu a ymatebodd i'r arolwg leihau gwaith oherwydd cyfrifoldebau gofalu
• Mae 7 o bob 10 rhiant yn dweud bod eu plentyn wedi cael trafferth deall neu gwblhau gwaith ysgol a thua hanner yn dweud bod cynnydd academaidd eu plentyn yn dioddef.

Darllenwch ragor yma.